“Her sabah kalktığım zaman kendi kendime şöyle söz veririm: Dünya üzerinde vicdanımdan başka kimseden korkmayacağım.”
Mahatma Gandi
Son yıllarda, adalet, eğitim, sağlık sisteminde olanlara, ülkemizde yaşananlara ve verilen tepkilere, tepkisizliklere, yorumlara baktığımda vicdanımıza ne oldu diye düşünmeden, sorgulamadan duramıyorum. Çevremde gözlemlediklerimden kısa kısa örnekleri ve düşüncelerimi paylaşmak istedim. Eğrisi doğrusu şahsımındır.
* Sosyal medya (ağ) denen ‘canavağda’ canavağa üye olanlar tarafından paylaşılan bazı yorumlar, beğeniler, paylaşımlar hayli canımı ve vicdanımı sıkar hale geldi. Örneğin: Kendilerince sevilmeyen hatta nefret edilen kişilerin başına ya da onların yakınlarının başına bir şey geldiğinde (ölüm, hastalık…gibi), sevinme, bayram havası estirme durumu. Aslına bakarsanız bu sosyal canavağlar hepimizin içindeki canavarı ortaya çıkardı galiba. Bilgisayar başında kendi düşüncelerimiz zannettiğimiz metinler yazmak kolaydır ancak aynı yorumları kişilerin yüzüne söylemek zordur. Hatta çoğu zaman imkansızdır.
* Gazetelerde özellikle kadınlara ve çocuklara yönelik akıl almaz şiddeti / tecavüzleri /vahşeti okudukça, duydukça insan nereye doğru gidiyor demeden edemiyorum.
* İş yerlerindeki yönetim kadroları değiştikçe işini iyi yapsın ya da yapmasın çalışanların toplu işten çıkarılmaları hangi vicdana sığıyor merak ediyorum. Ya da 15-20 yıl kurumuna emek vermiş çalışanların kanuni haklarını vermeden işten çıkarmak ya da katakulliye getirmeye, çok ağır sözleşmelere imza attırmaya çalışmak hangi kurumsal vicdanda yer bulur, bilemiyorum.
* Doğaya, hayvanlara yaptığımız işkenceler, saçma sapan nedenlerle yanan tarihi binalar, ormanlar hangi aklın sonucudur?
* Herkesin bir fiyatı var mıdır gerçekten yoksa bu hayatta parayla satın alınamayacak değerler, insanlar var mıdır? Paranın her şeyi satın alacağı yalanına bizi kim inandırdı? Ya da kendimizi adadığımız misyonlar/görevler için söylediğimiz yalanların, insanları kayırmanın vebali kimedir?
* Ve daha neler neler… İnsanların vicdanı kör olmuş dedirten durumlar.
Ve bunları gördükçe, yaşadıkça, vicdanı daha çok düşünür, sorgular oldum.
Vicdan nedir? Kişisel ve toplumsal vicdan nedir? Nasıl çalışır, vicdani tutulma neden olur? Kişileri, kurumları, ülkeleri vicdanı körlük boyutuna getirmenin yolları nelerdir? Ve vicdan yeniden nasıl etkin şekilde çalışmaya başlar?
Psikolojideki superego (üst benlik) kavramı vicdanla örtüşmektedir. Vicdan içimizde iyiyi kötüyü, doğruyu yanlışı ayırt etmemize yardım eden bir pusula gibidir. Pusulamız çalışıyorsa vicdanımızın onaylamadığı bir davranışı gerçekleştirmemiz zorlaşır ancak yinede onay dışı davranırsak pusulamız darbe alır ve yeniden ayarlamak gerekir tabi bozulduğunu algılayabilirsek!
İçimizde ‘bu davranışın iyi ve insani, bu davranışın kötü ve insani değil’ diyen bir mekanizmadır vicdan. Peki, neye göre iyi neye ve kime göre kötü, vicdan kuralarını kim koyar? Örneğin: Hiroşima’ya atom bombasını tek tuşla atan pilot Albay Paul Tibbets hayatının son günlerine kadar ‘yaptığı işten hiç suçluluk duymadığını, içinin rahat olduğunu ve rahat uyuduğunu’ belirtmiştir. 65 bin kişinin ölümüne neden olan, bir o kadarının da yaralanmasına ve sakat kalmasına ve yıllarca sürecek radyasyon etkisine neden olan bombanın ateşleme tuşuna basan pilot nasıl bu kadar rahattır? Acaba tüm bu insanları tek tek öldürmesi gerekseydi böyle konuşmaya devam edebilir miydi?
Aslında hepimizde doğumla getirdiğimiz, göğsümüze ekili bir tohumdur vicdan. Ailemizden, öğretmenlerimizden, toplumdan, dinden öğrendiklerimizle, tohum yeşerir ve büyür.
Ailemizden ihtiyacımız olan dozda sevgiyi, güveni, saygıyı görerek büyüyor, ahlaki değerleri öğrenerek superegomuz gelişiyor ve çoğunlukla vicdan sahibi bireyler oluyoruz. Bunun tam terside mümkün tabii ki! Ve ender olarak da yetiştiğimiz koşullardan bağımsız, vicdanımız şekillenebiliyor.
Vicdanın sesini duymak için akıl yani soru sorabilmek, sorgulayabilmek ve gönülle dengelemek gerekiyor anladığım. Vicdan içimizdeki adalet terazisi gibi de adaleti tecelli ettirirken hangi kuralları işleteceğiz sorusu geliyor insanın aklına!
Vicdan ya da superego çağdan çağa, toplumdan topluma, kişiden kişiye değişebildiği gibi bireylerin yaşamaları boyunca kendilerindeki gelişim, değişim süreçlerine göre değişebilir. İnsanların değer yargılarının izdüşümüdür vicdan. Değer yargılarımız değiştiğinde vicdanın yorumları, yargılarıda değişecektir. Değişecektir de bu işin insana en çok yakışanı nasıl olur bu durumda?
Tüm bunları düşünürken Montaigne’in bir sözü bana ışık oluyor:
‘İnsan olmayı bilen, kitaplar yazmış ya da savaşlar kazanmış ve ülkeler fethetmiş bir kişinin yaptıklarından daha önemli bir şeyi başarmış demektir. Bunun dışında her şey – hükmetmek, kesemizi doldurmak, mal mülk edinmek- içi boş bir dekordan ibarettir. İnsanın hayatta en önemli eseri, doğru ve düzgün yaşamayı becermiş olmasıdır’
Montaigne bu sözüyle vicdana bir ölçü belirlemiş: İnsan olmak!
Hadi şimdi hepberaber düşünelim, insan olmak nedir?
Nasıl İNSAN olunur?
İnsan bedeninde olmak yeter mi İNSAN olmaya?
Tüm kör vicdanların açılması dileğimle…
Sevgiyle ve vicdanlı kalın.